Lý giải về Tứ bất tử
Trước hết, nói về con số bốn
(tứ). Trong tư duy của người Việt, con số này mang tính ước lệ và có ý nghĩa
lớn. Tứ (bốn) là một hằng số được dùng để khái quát về một phạm trù nào đó. Ví
dụ: Tứ trấn, An Nam tứ đại tài, Tràng An tứ hổ, Sơn Tây tứ quý, Mỗ-La-Canh-Cót
tứ danh hương v.v.. Có thể thấy rằng mọi cơ cấu giá trị vật chất tinh thần nhiều
khi được bắt đầu bằng “bộ tứ”.
Và việc chọn lấy 4, trong toàn thể của một tập hợp là chọn lấy những gì tiêu
biểu nhất, độc đáo nhất và có tính thời đại. Từ bất tử cũng là một tập hợp như
vậy.
Thánh Tản Viên
Theo các nhà nghiên cứu (Lê Đức Thịnh 2001, Trần Ngọc Thêm 2001), Thánh Tản Viên
được coi là vị thánh được nhắc tới đầu tiên. Trong tâm thức dân gian của người
Việt, Tản Viên là vị thánh biểu đạt cho những khả năng to lớn và vĩnh viễn của
cộng đồng trong lao động sáng tạo ra nguồn của cải vô tận và trong chiến đấu
chống thiên tai (lũ lụt) để bảo vệ cuộc sống chung.
Tuy nhiên, đã có hai quan niệm và cách giải thích nguồn gốc của vị Thánh này.
Các học giả thời phong kiến (các sử gia, các nhà trước tác) cho Tản Viên là "hạo
khí anh linh của trời đất sinh ra" (Kiều Phú, trong Lĩnh Nam chích quái), hoặc
cho "Tản Viên là 1 trong 50 người con của Lạc Long Quân, Âu Cơ theo cha xuống
biển " (đúng ra thì phải là chắt khoảng đời thứ 19). Các tác giả Lịch triều
Hiến chương (Phan Huy Chú) và Việt sử Thông giám cương mục ... cũng đều có những
quan niệm tương tự.
Truyền thuyết về Thánh Tản Viên
Trong khi đó theo quan niệm của
mọi người, được thể hiện qua các bản thần thích thần phả ở các làng trong vùng
Truyền thuyết Sơn Tinh, Thủy Tinh (Hà Tây, Hà Nội, Vĩnh Phú) thì Thánh Tản Viên
lại là người có thực, xuất thân từ tần lớp nghèo khổ trong dân chúng. Chàng tên
thực là Nguyễn Tuấn, có tài “hô phong hoán vũ”, dũng cảm, được Hùng Vương kén
làm rể, gả con gái Mỵ Nương. Sau đó, Thủy Tinh vì không được chọn, đã nổi giận
đem binh đến đánh, xảy ra các cuộc chinh chiến trong nhiều năm trời. Rốt cuộc,
Thủy Tinh luôn là kẻ bại trận...
Quan niệm này phù hợp với những quan niệm chung đã có về các thánh bất tử trong
tâm thức dân gian, bởi vì chính quan niệm ấy đã tạo nên một hình tượng "Thánh
Tản Viên" có tính nhất quán và hoàn chỉnh.
Thánh Gióng
Thánh Gióng là một vị Thánh quá quen thuộc với nhân dân ta. Truyền thuyết này
gắn bó và lưu truyền với mọi thế hệ người Việt. Thông qua một câu chuyện một đứa
trẻ kì lạ, lên 3 rồi mà chẳng biết nói cười gì cả. Vậy mà khi giặc Ân từ phương
Bắc tới thì cậu bé tầm thường kia bỗng nhiên đổi khác, đứng dậy nói năng hết sức
dõng dạc và mau chóng lớn thành một tráng sĩ. Vị tráng sĩ này cưỡi ngựa sắt, đội
nón sắt, cầm gậy sắt ... một mình xông ra giữa trận tiền. Đánh tan giặc Ân, vị
anh hùng bỏ lại tất cả, một mình một ngựa bay thẳng lên trời.
Trong tâm thức của người dân đất
Việt, Thánh Gióng là hào khí của bản hùng ca hoành tráng từ ngàn xưa vọng lại.
Niềm tự hào, kính trọng về sức mạnh đoàn kết của dân tộc trong việc chống giặc
ngoại xâm, bảo vệ đất nước. Bên cạnh đó, còn là bản tình ca tuyệt đẹp về tình
mẫu tử, về trách nhiệm của mỗi con người đối với tổ quốc.
Truyền thuyết về Thánh Gióng thể hiện qua tranh Đông
Hồ
Chử Đồng Tử
Huyền thoại Chử Đồng Tử (Chử Đạo Tổ) là câu chuyện của Đạo Giáo, Đạo Thần Tiên,
một tín ngưỡng vốn du nhập từ bên ngoài vào nước ta từ rất sớm. Cốt lõi huyền
thoại cũng như tín ngưỡng Chử Đạo Tổ là tín ngưỡng Đạo giáo mang màu sắc tín
ngưỡng dân gian thuần Việt. Chử Đồng Tử chính là người đi tiên phong trong cuộc
thụ phép thần tiên để tế độ và truyền dạy cho người khác.
Chử Đồng Tử đi vào tâm thức dân gian không chỉ là người con hiếu thảo, nhân ái,
mà còn là biểu tượng của một chí hướng phát triển cộng đồng: mở mang khai phá
đồng bằng trũng lầy thành cánh đồng tốt tươi, trồng dâu, nuôi tằm, dệt vải và
phát triển các ngành nghề khác, đặc biệt nghề buôn bán. Chử Đồng Tử và Tiên Dung
đã mở một hướng mới cho sự phát triển dân tộc, tạo nên sự giao lưu giữa dân tộc
và cộng đồng bên ngoài.
Thánh Mẫu Liễu Hạnh
Trong những huyền thoại của dân tộc, dân gian vẫn tin rằng Liễu Hạnh là con gái
của Ngọc Hoàng; vì phạm lỗi bị đầy xuống trần gian.
Trong hệ thống điện thần Việt Nam, Liễu Hạnh là một trong tứ bất tử, là vị thánh
của tín ngưỡng tứ phủ, mà bản chất của nó là tín ngưỡng thờ Mẫu, một tín ngưỡng
có cội nguồn lâu đời và độc đáo của Việt Nam.
Trong tiềm thức của nhân dân, Liễu Hạnh là một vị thần, một biểu tượng của khát
vọng tự giải phóng, nhất là phụ nữ muốn thoát khỏi sự ràng buộc của xã hội, của
lễ giáo phong kiến, khát vọng vươn tới đạt được những ước vọng của hạnh phúc gia
đình. Đó cũng là ý thức hệ nhân sinh của người dân Việt Nam đã được ký thác niềm
tin vào biểu tượng người mẹ.
Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh Không, Liễu Hạnh và quá trình hội nhập vào Tứ bất
tử:
Theo nghiên cứu của TS Nguyễn Xuân Diện, trước kia, khi Liễu Hạnh chưa xuất hiện
(giáng thế) thì Từ Đạo Hạnh hoặc Nguyễn Minh Không là một
Tượng Từ Đạo Hạnh
trong Tứ bất tử. Khi Liễu Hạnh
“giáng sinh” vào khoảng thế kỷ XVI cũng chính là lúc ý thức hệ Nho giáo ở nước
ta đang đi vào con đường suy thoái. Thực trạng xã hội loạn lạc, chiến tranh giết
tróc, làm cho nhân dân vô cùng cực khổ, khao khát cháy bỏng về một cõi tâm linh
an lạc, siêu thoát.
Liễu Hạnh “giáng thế” đáp ứng nhu cầu thỏa mãn tâm linh của mọi giai tầng trong
xã hội, phù hợp với tâm thức dân gian Việt Nam. Nếu so với Từ Đạo Hạnh, Nguyễn
Minh Không thì sự phụng thờ Liễu Hạnh bắt nguồn sâu xa từ trong tín ngưỡng thuần
Việt của tâm thức dân gian, rồi lại xâm thực và hòa đồng vào tín ngưỡng Tứ phủ,
nên tín ngưỡng này mang nhiều hơi hướng thời đại, cập nhật và phù hợp với thực
tại.
Từ đó đến nay, tín ngưỡng Tam phủ rồi Tứ phủ luôn luôn là một trong những trung
tâm tín ngưỡng của tâm thức dân gian. Ảnh hưởng của tín ngưỡng Mẫu Liễu Hạnh
mang tính bao trùm, có phạm vi rộng lớn hơn so với ảnh hưởng của Từ Đạo Hạnh,
Nguyễn Minh Không là điều đã khẳng định trong dân gian.
Qua thời gian, cùng với sự xuất hiện những yếu tố mới, mang tính thời đại về tư
tưởng, triết lý, quan niệm thì niềm tin, tín ngưỡng, quan niệm về Tứ bất tử có
sự thay đổi, dẫn đến việc Thánh Mẫu Liễu Hạnh thay thế Từ Đạo Hạnh, Nguyễn Minh
Không, đứng vào hàng Tứ bất tử như là một tất yếu.