Trong buổi nói chuyện về Lên đồng
tại Trung tâm văn hóa Pháp chiều 23.2, GS Ngô Đức Thịnh - GĐ Trung tâm Nghiên
cứu và bảo tồn văn hóa tín ngưỡng Việt Nam đã nhận định như vậy. Cũng trong buổi
nói chuyện, ông đã trình bày nhiều điều thù vị về bản chất của lên đồng và đạo
mẫu.
100 % người có căn số sau khi
trình đồng khỏi bệnh
Muốn hiểu lên đồng thì trước tiên
phải hiểu về đạo mẫu. Nhưng đạo mẫu lại là một vấn đề hết sức rộng lớn.
- Đạo mẫu là việc tôn thờ thánh
mẫu theo quan niệm mẫu là người cai quản các miền khác nhau của vũ trụ và có thể
che chở cũng như ban phát cho con người sức khỏe, tài lộc. Đạo mẫu khác với các
tôn giáo, tín ngưỡng khác ở VN. Vì đạo mẫu không hướng con người về thế giới sau
khi chết, không phải thế giới linh hồn mà đạo mẫu hướng đến đời sống trần tục
của nhân gian với mục tiêu sức khỏe, tài lộc.
Hơn nữa, đạo mẫu là một tín
ngưỡng đa thần, thậm chí có thể nói không có một tín ngưỡng nào của người Việt
lại đa thần như đạo mẫu. Đạo mẫu có trên dưới 50 vị thần được phân thành các
hang bậc từ cao xuống thấp. Cao nhất là Thánh mẫu, dưới Thánh mẫu có hàng quan,
hàng ông chầu, hàng ông hoàng, hàng cô, hàng cậu…Tuy nhiên, các vị thần này được
phân thành 4 phủ . 4 phủ này được biểu tượng bằng 4 màu khác nhau. Thiên phủ màu
đỏ, địa phủ màu vàng, thượng ngàn màu xanh...
Vì thế, đạo mẫu là một tín ngưỡng
hiện sinh, một nhân sinh quan độc đáo và sâu sắc của người Việt.
Biểu diễn minh họa lên đồng tại trung tâm văn hóa
Pháp tối 23.2
GS có nói mê xem lên đồng từ
bé và có khi GS cũng có căn số trình đồng, chỉ chưa mở điện thôi. Điều gì ở lên
đồng khiến GS say mê đến vậy?
- Lên đồng là 1 nghi lễ nhập hồn
nhiều lần của các vị thánh (khoảng 50, 60 vị) vào các thân xác của ông đồng, bà
đồng. Lúc đó họ không còn là mình nữa để các vị thần linh nhập hồn vào với những
cầu mong về sức khỏe, tài lộc, may mắn...
Lên đồng xuất phát từ đạo mẫu –
một tín ngưỡng đa thần, thể hiện nhân sinh quan sâu sắc của người Việt. Lên
đồng đứng về phía dân tộc và thể hiện tình yêu nước. Trong lên đồng, khoảng 50
vị thần trong đạo mẫu được lịch sử hóa trở thành những nhân vật có công với
nước. Nói cách khác, đấy là những nhân vật lịch sử đã được thần thánh hóa. Dân
tộc chúng ta tôn thờ những vị thần của đạo mẫu chính là tôn thờ chủ nghĩa yêu
nước. Và chủ nghĩa yêu nước khi đó đã được tâm linh hóa.
Lên đồng là một loại hình diễn
xướng vô cùng đặc sắc. Lên đồng kết hợp nhiều loại hình nghệ thuật: hát,
múa,điêu khắc, hội họa…Chính ở đấy, chúng ta thấy được một bảo tang văn hóa
sống. Âm nhạc của lên đồng là một âm nhạc có đầy đủ cung bậc, âm sắc. Những điệu
múa cũng vậy…
Các ông đồng, bà đồng trước khi trở thành ông bà đồng thì thường bị cơ đầy và
có trục trặc về sức khỏe, thậm chí có thể bị điên loạn. Vậy sau khi trình đồng,
họ sẽ khỏi bệnh? Nghe có vẻ hoang đường không thưa GS?
- Theo điều tra của chúng tôi,
100% những người có căn số trình đồng đều khỏi bệnh sau khi trình đồng. Lên đồng
đối với những người có căn số và bị cơ đầy chính là để giải thoát khỏi những cơ
đầy đó. Để từ chỗ ốm đau, điên loạn, sau khi lên đồng có thể trở lại bình
thường. Lên đồng là 1 cách để những người có căn trở lại với cuộc sống bình
thường, tái hòa nhập với cộng đồng.
Gạn đục khơi trong
Nói lên đồng là một bảo tàng
sống của văn hóa Việt có phải là đã quá đề cao hiện tượng này không?Nếu không,
nên hiểu như thế nào về lên đồng để thấy rõ đây là một bảo tàng sống của văn hóa
Việt, thưa GS?
- Nói lên đồng là bảo tàng sống
của văn hóa Việt là hoàn toàn đúng. Có rất nhiều phương diện để chứng minh cho
nhận định này. Tuy nhiên, tôi xin đề cập đến 3 phương diện chính và quan trọng
nhất.
Thứ nhất, trong diễn xướng lên
đồng, đây là một hiện tượng tái hiện lại các vị thần linh, cũng là tái hiện lại
các nhân vật lịch sử như đã nói ở trên. Trong lên đồng, các vị anh hùng nhập vào
thân xác những ông đồng, bà đồng và họ được sống lại bằng xương bằng thịt trên
những thân xác đó. Như vậy là nếu xem một cuộc lên đồng sẽ thấy được rất nhiều
các vị anh hùng dân tộc.
Thứ hai, lên đồng là một hiện
tượng tích hợp văn hóa, đa văn hóa. Trong lên đồng, nhiều nền văn hóa của các
dân tộc thiểu số VN đã được tích hợp. Không một tín ngưỡng nào của người Việt
lại tôn thờ những vị thần của các dân tộc thiểu số như đạo mẫu. Điều đó thể hiện
tinh thần gắn kết, cấu kết giữa các dân tộc trên lãnh thổ VN và được phản ánh
trên bình diện tâm linh.
Thứ ba, lên đồng là một hình thức
sinh hoạt cộng đồng mang tính văn hóa và tín ngưỡng. Trong một buổi sinh hoạt
lên đồng như vậy, tái hiện rất nhiều hình thức sinh hoạt văn hóa.
Lên đồng xứng đáng là bảo tàng sống của văn hóa Việt
Trước đây, lên đồng bị cấm và
bị cho là một hoạt động có tính mê tín dị đoan. Theo ông, nếu lên đồng có mặt
trái thì mặt trái đó là gì?
- Bản chất của lên đồng là tốt
đẹp và không phải là một hoạt động mê tín dị đoan. Vấn đề là một số người đã lợi
dụng lên đồng để mưu cầu một số điều không tốt. Không một tôn giáo hay tín
ngưỡng nào dạy con người làm điều xấu cả, chỉ có con người lợi dụng tôn giáo tín
ngưỡng để làm điều xấu mà thôi.
Như thế có nghĩa là việc nghi
ngại của các cơ quan quản lý là có cơ sở? Vậy làm thế nào để lên đồng trở về
đúng với những giá trị bản chất của nó?
-Việc nghi ngại là có cơ sở vì
những hoạt động có tính vụ lợi của một số ông đồng, bà đồng.Tuy nhiên, không thể
chỉ vì số ít người đó mà cấm một hoạt động tín ngưỡng lành mạnh và có giá trị
văn hóa như lên đồng. Việc chúng ta cần làm là gạn đục khơi trong, thanh lọc để
lên đồng luôn là một hiện tượng lành mạnh như cha ông, tổ tiên của chúng ta đã
làm.
Chưa nên trình hồ sơ UNESCO
công nhận lên đồng là di sản thế giới
Trên thế giới, có hình thức
nào giống như lên đồng tại Việt Nam không, thưa GS?
-Về mặt tôn giáo, lên đồng với tư
cách là nhập hồn là một trong những hình thức Saman trên thế giới. Hiện tượng
Saman giáo là hiện tượng phổ quát của rất nhiều dân tộc trên thế giới, mà tập
trung nhất là ở vùng Siberi Mông Cổ. Tại Hàn Quốc, Trung Quốc…cũng có lên đồng
nhưng có một số khác biệt so với lên đồng của Việt Nam ta.
Sự khác biệt đó như thế nào?
-Ở một số dân tộc khác, người ta
cho rằng lên đồng chỉ là hình thức thoát hồn thôi. Ví dụ nhiều dân tộc khác, ông
đồng, bà đồng thoát hồn đi để hóa vào thế giới của các vị Thánh hoặc của người
âm để tìm kiếm một điều gì đó. Nhưng lên đồng của người Việt là nhập hồn nhiều
lần. Hình thức lên đồng của ta cũng rất độc đáo. Ở Hàn Quốc, các ông đồng, bà
đồng tự hát, đánh trống và chơi nhạc nhưng ở VN đã hình thành một bộ phận âm
nhạc riêng. Mỗi dân tộc có một sắc thái riêng, đặc trưng nhưng nhiều bạn bè thế
giới đánh giá hoạt động lên đồng của người Việt rất đặc sắc.
Có ý kiến cho rằng, với sự độc
đáo như vậy, nên chăng chúng ta trình hồ sơ đề nghị UNESCO công nhận lên đồng
là di sản văn hóa thế giới. Điều này hẳn nhiên là rất xứng đáng?
-Lên đồng là một hiện tượng rất
độc đáo và hoàn toàn xứng đáng để được UNESCO công nhận. Tuy nhiên, chính chúng
tôi – những nhà nghiên cứu về đạo mẫu và lên đồng thì cho rằng chưa nên vì chính
bản thân chúng ta chưa đồng thuận về vấn đề này.
Sở dĩ chưa có sự đồng thuận là vì
thực tế vẫn có những người lợi dụng lên đồng để làm những việc xấu. Vậy thì, để
có được sự đồng thuận, chúng ta phải chấn chỉnh lại hoạt động này để cả xã hội
đều thấy được những giá trị tốt đẹp của nó. Khi ấy, chúng ta đề nghị chắc chăn
sẽ được công nhận và chưa muộn.