Bán muối đầu năm ở cổng chùa Phúc Khánh (Hà Nội).
Ảnh: Đức Thảo
Chính điều này đã gây một số
nguy hiểm cho chính tập tục đó, nếu bị cắt nghĩa sai dẫn đến áp dụng thiếu khoa
học.
Muối mặn, gừng cay
Lần đầu tiên đi chùa sau bao năm
dài bận công tác vào dịp tết, anh Hải (quận Hà Đông - Hà Nội) chỉ muốn cầu xin
thật nhiều nhiều bình an và tài lộc. Vác trên vai cây mía dài, anh thấy vẫn chưa
yên tâm, nên hỏi thêm người bán hàng: “Chị này, thế cái túi muối kia để làm
gì?”. “Muối trừ tà anh ạ”. “Tôi biết dùng ra sao hả chị?”. “À, anh cứ mua về rồi
vãi trước cửa để đuổi tà ma”. Năm túi muối bằng nắm tay đã được anh Hải móc ví
mua ngay tắp lự.
Dang tay, rướn người ném tung gói
muối vãi trước cửa, chắc mẩm sẽ được khen, thì anh Hải giật mình vì tiếng vợ
nhắc: “Anh ơi, muối trắng cất ngay vào nhà chứ sao lại vãi lộc đi thế kia”.
Chuyện cũng dừng lại đó. Đến ngày mùng 4 tết, sau khi đã hoá vàng, vợ anh mới
trở lại: “Các cụ bảo đầu năm mua muối, cuối năm mua vàng. Ý là để tích góp tiền,
thì nên mua như thế. Sang năm anh đừng ném muối đi nữa nhé. Đêm giao thừa, chờ
anh ngủ, em đã ra nhặt lại đủ chỗ muối rồi. Phải gom gom rồi bốc tay chứ không
dám dùng chổi” - chị nhỏ nhẹ.
Mua muối đầu năm chính là một
trong những tập tục có nhiều lời giải thích khác nhau. “Không ít tập tục qua
thời gian đã khó có thể cắt nghĩa chính xác, do lớp văn hoá chìm vào vô thức.
Khi đó, chúng ta chỉ có thể phỏng đoán ý nghĩa của nó mà thôi” - GS Ngô Đức
Thịnh cho biết.
Riêng về tập tục mua muối, GS
Thịnh phỏng đoán rằng, muối là “chất liệu” không thể thiếu trong cuộc sống, nên
việc mua muối đầu năm thể hiện sự cầu mong những điều chắc chắn, cần thiết cho
đời sống. Điều này có lẽ cũng giống với việc người Nga, thay vì mời khách sơn
hào hải vị thì họ lại mời khách quý bánh mỳ và muối khi tới thăm nhà.
Phỏng đoán là vậy, song ông Thịnh
cũng cho rằng, quan niệm muối để trừ tà cũng không phải không có lý. Ông cho
biết, có người còn cắt nghĩa rằng, mua muối ăn đầu năm là để tình vợ chồng, gia
đình thêm gắn kết đậm đà.
Xuyên tạc văn hoá tập tục
Tuy tầng văn hoá đã chìm vào vô
thức, nhưng với tập tục mua muối, việc áp dụng nó tuy được cắt nghĩa nhiều cách,
nhưng lại không gây tác hại văn hoá nặng nề. Trong khi đó một số tập tục đang bị
hiểu sai lớp văn hoá gây ảnh hưởng lâu dài tới nếp nghĩ, nếp sống.
Gần với những ngày đầu năm nhất,
phải kể đến tục hái lộc và mừng tuổi. Cả hai tập tục này đều gắn với sự phát
triển, nảy nở. Cách đây nhiều năm, thậm chí từng có quan điểm để tiền nảy nở tốt
thì nó cần là tiền lẻ, càng lẻ càng tốt. Có như thế, nó mới dễ dàng lớn hơn, dễ
dàng nhiều thêm. Dù vậy, khi cách cắt nghĩa trên một tích chuyện, một quan điểm
văn hoá cụ thể đã chìm đi mà không tìm được, cả hai phong tục trên đều đã biến
tướng, mất đi phần nào vẻ đẹp văn hoá. Lộc bị bẻ thô bạo, cây cối chột lụi, còn
tiền lẻ mừng tuổi chỉ được “hoan nghênh” khi là tờ tiền có mệnh giá thật cao.
Chính vì thế, đã có những kêu gọi
trên nhiều diễn đàn làm sao giữ gìn được tập tục, đúng hơn, giữ cho được vẻ đẹp
của tập tục. “Theo quan điểm của chúng tôi, xin lộc đầu năm là một tập tục đẹp,
mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc, nên không thể dẹp bỏ. Tuy vậy, cần vận dụng tinh
thần tùy duyên của nhà Phật để chuyển hoá việc hái lộc (bẻ chồi non, hoa lá)
thành ra xin lộc, nhận từ chư tăng ni một món quà tinh thần nào đó, tùy mỗi
chùa. Như vậy, thì người đi lễ chùa vẫn có lộc Phật và nhà chùa vẫn giữ được nét
tôn nghiêm, xanh mát của chốn thiền môn u tịch, thanh tịnh và trang nghiêm” -
một phật tử nêu ý kiến trên mạng.
Một nhận định khác của các nhà
văn hoá là việc “quá tham” tài, lộc... cũng khiến sự cầu khấn trở nên mang màu
sắc mua bán, mặc cả. Trong trường hợp của anh Hải, đó chính là việc anh mua tới
năm gói muối. Thực sự đó là điều không cần thiết. Tuy có khác nhau, song về bản
chất việc mua nhiều muối của anh có chung tư tưởng “kinh tế thị trường” với việc
tăng phong bao mừng tuổi - càng nhiều, càng tốt. Và nếu nhìn lại, không chỉ mình
anh, rất nhiều người đã vì quá ham mà quên đi rằng giá trị văn hoá của tập tục
nằm ở đâu.