Trong tâm thức dân gian, Tứ bất
tử của Việt Nam gồm: Thánh Tản Viên, Thánh Gióng, Thánh Chử Đồng Tử và Thánh Mẫu
Liễu Hạnh. Tuy nhiên, theo một số ghi chép cổ, ngoài 4 vị Thánh này, còn có sự
xuất hiện của Thánh Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không.
Những ghi chép trong thư tịch cổ
Theo nghiên cứu của TS Nguyễn Xuân Diện, tài liệu xưa nhất về thuật ngữ Tứ bất
tử được biết đến là bản Dư địa chí, in trong bộ “Ức Trai di tập”, (VHv.1772/3
q.6) do Nhà in Phúc Khê, in năm Mậu Thìn (1868) niên hiệu Tự Đức.
Theo đó, khi chú giải điều 32 trong sách Dư địa chí (VHv.1772/3 tờ 13a) của
Nguyễn Trãi, Thư Hiên Nguyễn Tông Quai ở thế kỷ XVII đã chú giải như sau: “...
Người đời Thanh nói: Tản Viên Đại Vương đi từ biển lên núi, Phù Đổng Thiên Vương
cưỡi ngựa bay lên không trung, Đồng tử nhà họ Chử gậy nón lên trời; Ninh Sơn
(nay là Sài Sơn) Từ Đạo Hạnh in dấu vào đá để đầu thai. Ấy là An Nam Tứ bất tử
vậy”.
Minh họa sự tích Chử Đồng Tử
Còn Giá Sơn Kiều Oánh Mậu
(1854-1911) người làng Đường Lâm là nhà học giả nổi tiếng của cuối thế kỷ 19 đầu
thế kỷ 20, trong lời Án sách Tiên phả dịch lục (AB.289, tờ 4a), in năm Canh Tuất
1910 có viết: “Tên các vị Tứ bất tử của nước ta, người đời Minh cho là: Tản
Viên, Phù Đổng, Chử Đồng Tử, Nguyễn Minh Không. Đúng là như vậy. (Vì) bấy giờ
Tiên chúa (Liễu Hạnh) chưa giáng sinh nên người đời chưa thể lưu truyền, sách vở
chưa thể ghi chép. Nay chép tiếp vào".
Theo 2 ghi chép cổ trên, ngoài 3 vị Thánh cố định và nhất quán là Thánh Tản
Viên, Thánh Gióng và Chử Đồng Tử, còn có sự xuất hiện của Thánh Từ Đạo Hạnh và
Nguyễn Minh Không.
Tuy nhiên, theo cuốn “Hội chân biên” của Thanh Hoà Tử, in vào năm thứ 7 đời
Thiệu Trị (1847), thì ở Việt Nam có 27 vị Thần sinh ra hay đã từng sống trên đất
nước ta trong đó có 14 vị là các nữ thần. Do sự lựa chọn tài tình của dân gian,
trong các vị thần linh ấy có bốn vị được suy tôn là Tứ bất tử (bốn vị Thánh bất
tử): Đức Thánh Tản, Chử Đạo Tổ, Đức Thánh Gióng, Đức Thánh Mẫu Liễu Hạnh.
Trong một số tài liệu cổ, không thấy đề cập đến
Thánh Mẫu Liễu Hạnh
Bên cạnh các tài liệu cổ trên,
các tài liệu tiếng Việt hiện đại về Tứ bất tử thì phong phú hơn nhiều và cũng
không thấy ghi nhận về sự xuất hiện của Thánh Từ Đạo Hạnh và Nguyễn Minh Không.
Nguyễn Tuân (1910-1987), trong thiên truyện “Trên đỉnh non Tản” in trong tập
“Vang bóng một thời”, có viết: “... Bốn vị Tứ bất tử nơi thế giới u linh: thánh
Tản Viên, chúa Liễu Hạnh, Chử Đồng Tử, và Phù Đổng thiên vương”.
Hà Kỉnh (1922-1995) trong cuốn Truyền thuyết “Sơn Tinh” viết: “Ở Việt Nam ta có
bốn vị thần bất tử là: Phù Đổng Thiên Vương, Chử Đồng Tử, Bà chúa Liễu Hạnh, Tản
Viên Sơn Thần”.
Vũ Ngọc Khánh và Ngô Đức Thịnh, trong chuyên khảo “Tứ bất tử” có đề cập đến 4 vị
Thánh, gồm: Tản Viên Sơn Thánh, Chử Đạo Tổ, Đức Thánh Gióng và Thánh Mẫu Liễu
Hạnh.
PGS.TS Phạm Văn Tình khi nói về Tứ bất tử, cũng cho rằng, gồm 4 Thánh là Tản
Viên, Thánh Gióng, Chử Đồng Tử và Thánh Mẫu Liễu Hạnh.
(Kỳ sau: Lý giải về Tứ bất tử)