Vở diễn mở màn bằng cảnh trang ấp ở Lam Sơn (Thanh Hóa), nơi Lê Lợi áo vải đi
cày, nơi gia đình Lê Lợi mở quán "Chiêu hiền" tuyển mộ bình sĩ yêu nước, nơi
Nguyễn Trãi, Trần Nguyên Hãn tìm đến để mong cùng giúp dân cứu nước. Từ đó, vở
cải lương diễn ra tuần tự theo những sự kiện chính của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn
(1418-1428), từ hội thề Lũng Nhai thu hút nhiều anh tài, những tháng ngày khó
khăn của cuộc khởi nghĩa, cho tới khi nghĩa quân giải phóng thành Đông Quan, dẹp
giặc Minh, Lê Lợi lên làm vua.
Là vở diễn lịch sử, song "Gươm thiêng trao trả hồ thần" không cứng nhắc với
những sự kiện, biến cố ghi chép trong sử sách mà có đan cài, hòa quyện giữa các
yếu tố truyền thuyết, những khía cạnh trong đời sống tình cảm. Hình ảnh Lê Lợi
(Mạnh Hùng đóng) ở đây không chỉ yêu nước, thương dân hết mực, có tầm nhìn xa
trông rộng, quyết đoán của bậc anh hùng mà còn rất nghĩa tình với vợ con, tướng
lĩnh. Những tình tiết như người vợ cả Ngọc Lữ (Hồng Hạnh đóng) tình nguyện hy
sinh để cản đường quân địch, người phi yêu Ngọc Trần (Thu Trang diễn) tình
nguyện làm vật hiến tế, con gái Ngọc Trinh bị giặc Minh bắt đi, Mạnh Hùng diễn
rất cảm động. Nhiều trường đoạn được hát cải lương khá hay như Lê Lợi nhặt được
thanh kiếm Thuận Thiên, hội thề, tiến quân vào thành Đông Quan, chiến thắng…
thấm đẫm suy tư, trăn trở của người anh hùng khi phải đưa ra những quyết sách
lớn lao. Để cuối cùng cuộc khởi nghĩa thắng lợi, Lê Lợi trả lại gươm thiêng như
sử sách đã ghi, thì người xem vẫn không quên được hình ảnh xót xa khi mất mát
người thân, vị vua áo vải phải thốt lên: "Tàn cuộc chiến này, ta còn lại gì?".
Nhà hát Cải lương Việt Nam đã có sự đầu tư, chăm chút nhiều cho vở diễn. Đạo
diễn Hoàng Quỳnh Mai một lần nữa cho thấy những "pha" xử lý sân khấu khéo léo.
Cảnh diễn viên trùm tấm vải với chuyển động làm sóng nước hồ Lục Thủy, rùa
thiêng là những tạo hình khá "ngoạn mục" của sân khấu cải lương. Tám cô gái cầm
những chiếc lá lớn, điều khiển nhịp nhàng, dần che khuất Ngọc Trần khiến chi
tiết hiến tế Ngọc Trần cho thổ thần được xử lý một cách dễ hiểu, tinh tế. Ôm đàn
nguyệt tự sự là hình ảnh quen thuộc của cải lương, nhưng đoạn Ngọc Trinh (con
gái Lê Lợi) cùng các tì nữ gẩy đàn trong cung của Vương Thông với cách sắp xếp
vị trí các diễn viên, trang phục, tư thế ngồi đã tạo nên một bố cục tạo hình
đẹp, ấn tượng cho vở diễn.
Vở diễn thành công một phần cũng nhờ sự trợ giúp của âm thanh, ánh sáng. Hình
ảnh hội thề Lũng Nhai khi tất cả nghĩa quân đồng loạt cắt máu uống rượu thề trở
nên ấn tượng khi toàn bộ ánh sáng, không gian nhuốm màu đỏ. Những đoạn trong
rừng với tiếng chim, thú, hay những cảnh chiến trận với tiếng gươm đao, reo hò
khá sinh động.
"Gươm thiêng trao trả hồ thần" sẽ thành công hơn nếu không bỏ lại một vài hạt
sạn. Phục trang của tất cả các nhân vật đều đẹp, lộng lẫy, đúng tinh thần lịch
sử, nhưng khi trong cả một trường đoạn, Ngọc Trần ôm đứa con Lê Nguyên Long (sau
này là vua Lê Thái Tông) mới 3 tuổi thì đứa bé lại được quấn bằng một tấm chăn
cotton in hoa văn hiện đại chứ không phải bọc gấm lụa, hoặc vải đũi thời xưa.
Lời thoại đôi lúc có vẻ bất nhất khiến người xem cứ băn khoăn về động lực cho
cuộc khởi nghĩa của người hùng. Ngoài ra, sự lạm dụng khói lửa làm sân khấu quá
mù mịt...